زندانیان سیاسی و هنر مقاومت در خاورمیانه

در سایت «زندانیان سیاسی: هنر مقاومت در خاورمیانه» که به کوشش شهرزاد مجاب (استاد دانشگاه مطالعات زنان در دانشگاه تورنتو) شکل گرفته است، بیش از ۵۰ کتاب به زبان فارسی و انگلیسی و اثر پژوهشی پیرامون زندان‌های جمهوری اسلامی ایران در سال‌های دهه ۱۳۶۰ معرفی شده است. معرفی این آثار هم فقط به ذکر عنوان و نام نویسنده محدود نمی‌شود.

تجربه زندان‌های جمهوری اسلامی؛ هنر مقاومت

سایت «زندانیان سیاسی: هنر مقاومت در خاورمیانه» نه تنها به ادبیات نوشتاری پرداخته بلکه مجموعه‌ای از آِثار بصری – هنری، نقاشی، موسیقی، انیمیشن، فیلم‌های مستند و تجربی را نیز در دل خود جای داده. در معرفی این آثار هیچگونه گزینش ویژه‌ای انجام نشده.

این تارنما که به زبان انگلیسی است، از سایت‌های فارسی‌زبان در مورد زندان فراتر می‌رود و مخاطب جهانی را هدف قرار می‌دهد. دست‌اندرکاران این پروژه تلاش دارند نوری بیفکنند بر زندان‌های جمهوری اسلامی ایران و تجربه زندانیان سیاسی ایرانی در سال‌های دهه ۱۳۶۰ و همچنین زندان‌هایی که در خاورمیانه و کشورهای دیگر وجود دارد. علاوه بر آن وزن آثار زنان زندانی خاورمیانه از کشورهای گوناگون در آن بسیار پررنگ است و بخشی نیز به تولیدات ادبی و هنری به زبان فارسی اختصاص داده شده.

گسترش دایره مخاطبان

یکی از اهداف تارنمای «زندانیان سیاسی: هنر مقاومت در خاورمیانه» جذب مخاطب جهانی است. یادمان جانباختگان دهه ۶۰ و کشتار ۶۷ که هر سال برگزار می‌شود، مخاطبان خاصی دارد. دامنه این مخاطبان می‌بایست افزایش یابد.

شهرزاد مجاب می‌گوید: «هدف این بود که مخاطبان گسترده‌تر شوند و تنها محدود به زبان فارسی نباشد. با توجه به اینکه من در مورد خشونت دولتی در دانشگاه تدریس می‌کنم، متوجه شدم خلایی در پیوند با اطلاعات در مورد خشونت دولتی دهه ۶۰ در میان پژوهش‌های خشونت دولتی به ویژه زنان زندانی به زبان انگلیسی وجود دارد. این خلا بیشتر به کمبود آثار به زبان انگلیسی برمی‌گشت. افزون بر آن می‌خواستیم مخاطب فراتر از افراد همیشگی باشد که به برنامه‌های سالگرد زندانیان دهه ۶۰ و سال ۶۷ می‌روند.»

به این مجموعه باید تولیدات پژوهشی دانشجویان شهرزاد مجاب را نیز اضافه کرد که برای مثال یکی از آنها رساله کارشناسی ارشد خود را در مورد زنان زندانی بهایی و دیگری در مورد استفاده از هنر در پیوند با زنان زندانی نوشته است. دانشجوی دیگری به کل روند زندان‌های جمهوری اسلامی در دهه ۶۰ در مقطع دکترا پرداخت که نیاز به گردآوری مطالب زندان به زبان انگلیسی داشت. نتیجه آن باروری هر چه بیشتر این ادبیات به زبان انگلیسی شد، علاوه بر آن زمینه‌های کیفی ایجاد سایت را نیز فراهم کرد.

جلوه‌هایی از هنر زندانیان سیاسی در تارنمای «زندانیان سیاسی: هنر مقاومت در خاورمیانه»

کارگاه های آموزشی

در بیش از دو سال، ۲۵ نفر از زندانیان سیاسی ایران که نیاز به بیان تجربیاتشان و طرح مسأله دادخواهی داشتند در کارگاه‌های آموزشی در دانشگاه تورنتو گرد آمدند. این کارگاه‌ها به زبان انگیسی و پیرامون سه محور، نوشتن، رنگ و حرکت به مفهوم: اول نوشتن خلاقانه، دوم خلق آثار هنری بصری و سوم حرکت، رقص و تآتر شکل گرفت. افراد متخصص در زمینه‌های نویسندگی، گرافیک، نقاشی و رقص با زندانیان سابق کار کردند که محصول آن چند کتاب و یک رقص با طراحی رقص روشنک جباری شد. بعدها افراد دیگری از ترکیه، مصر، مراکش، تونس و فلسطین نیز به این کارگاه ها پیوستند. در نتیجه تولیدات این کارگاه‌های آموزشی ابعاد کیفی وسیع‌تری یافت. علاوه بر آن تولیدات آن در شکل‌گیری تارنمای «زندانیان سیاسی: هنر مقاومت در خاورمیانه» مؤثر بود، به ویژه آنکه کل روند آموزشی تنها زندانیان سابق را درگیر نمی‌کرد، بلکه مثلا در گروه تآتر و رقص، جوانان و نسل جدید که اساساً هیچ آگاهی از خشونت دولتی گسترده دهه ۶۰ نداشتند، شرکت کردند و از این طریق آگاهی‌شان نسبت به وقایع تاریخی این دهه افزون گشت.

استفاده از تجربیات جهانی

«هنر مقاومت» مفهومی است که در فلسطین و خاورمیانه به ویژه در میان مبارزان آمریکای لاتین مثل شیلی و آرژانتین بسیار رایج است. شهرزاد مجاب استاد مطالعات زنان دانشگاه تورنتو می‌گوید: «این سایت به زبان انگلیسی است و این نام به استفاده‌ای که جمهوری اسلامی از “هنر مقاومت” در پیوند با جنگ ایران و عراق می‌کرد ربط ندارد.»

برای به‌دست آوردن یک روش آموزشی در مورد موضوع زندان شهرزاد مجاب یک گروه مطالعاتی تشکیل داد. در این گروه از ایران کتاب شهلا طالبی به زبان انگلیسی، از مراکش کتاب فتنه البویه و از عراق کتاب حیفا زنگنه خوانده شد،

او می‌گوید: «در بسیاری از کلاس‌های درس می‌توان از خاطرات زندان استفاده کرد و تاریخ، فرهنگ، مبارزه و مقاومت افراد را در کشورهای مختلف مورد مشاهده قرار داد. هدف این بود که ببینیم در ادبیات زندان به زبان انگلیسی چه وجوه و موضوعات مشترک و متفاوتی در مورد خشونت دولتی در کشورهای گوناگون وجود دارد. ما خشونت دولتی در این کشورها را به خشونت دولتی در مدارس علیه بومیان کانادا ربط دادیم. به نظر من استثناء دیدن این تجربیات جهانی ما را از هم دور می‌کند. من در سفرهای متعدد به شیلی، آرژانتین، ترکیه، عراق و فلسطین تجربه های همگون زیادی می بینم که این تجربیات می تواند باعث همبستگی شود و ما را به هم نزدیک کند.»

جلوه‌هایی از هنر مقاومت در گالری بنت‌زیتون