فرهاد سلمانیان
رمان «تسلیم» از میشل اوئلبک ۷ ژانویه (۱۷ دی) در حالی روانه بازار خواهد شد که پیش‌تر نسخه‌‌ای اینترنتی از آن، به شکل غیرقانونی منتشر شده بود. در شبکه‌های اجتماعی هم بحث در مورد محتوای کتاب پیش از انتشار بالا گرفت.
مسلمانان مهاجر در پاریس
کتاب ۳۰۰ صفحه‌ای «تسلیم» (Soumission) با درونمایه‌ای اجتماعی و سیاسی، ششمین رمان میشل اوئلبک است که وضع سیاسی فرانسه در سال ۲۰۲۲ را روایت می‌کند. در این رمان، محمد بن عابس، مسلمانی عرب‌تبار از حزب ابداعی «اخوان‌المسلمین» به کاخ ریاست جمهوری راه پیدا کرده است.
عابس در حالی در انتخابات ریاست جمهوری پیروز می‌شود که احزاب راست میانه‌رو و سوسیالیست فرانسه علیه راستگرایان تندرو از «جبهه ملی» و نامزد انتخابی آن‌ها مارین لوپن با حزبی اسلامی ائتلاف کرده‌اند. در این بین، مارین لوپن هم رهبر حزب راست افراطی‌ست که نظر مثبتی نسبت به افزایش نفوذ مسلمانان در فرانسه ندارد.
کاریکاتور وضعیت سیاسی
تسلیم، نوشته میشل اوئلبک
در رمان «تسلیم»، نامزد حزب افراطی جبهه ملی که در انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۱۷ شکست خورده، در سال ۲۰۲۲ به مرحله دوم راه پیدا می‌کند، اما این بار هم رأی کافی نمی‌آورد و به همین جهت محمد بن عابس به کاخ الیزه راه می‌یابد و سپس فرانسوا بایرو، سیاستمدار معاصر دیگری را به عنوان نخست‌وزیر خود منصوب می‌کند.
کمی بعد اسلامی‌سازی دانشگاه‌ها آغاز می‌شود و استادان غیر مسلمان مجبور به پذیرش بازنشستگی اجباری می‌شوند. رعایت حجاب نیز یکی از مقررات تازه است. نویسنده در نخستین مصاحبه مفصل درباره این کتاب که مجله ادبی «پاریس ریویو» منتشر کرده، گفت که نوشتن یک‌جای ۲۶ صفحه ابتدایی آن در اولین تلاش، به دو سال قبل برمی‌گردد و نام «تغییر دین» را برایش انتخاب کرده. موضوع اسلام هم در طرح ابتدایی مطرح نبوده است.
اوئلبک در مورد طنزآمیز بودن اثر نیز در این مصاحبه موضع گرفته است: «صادقانه بگویم شاید بخش کوچکی از کتاب، طنزی در مورد رفتار روزنامه‌نگاران سیاسی و تا حدی سیاستمداران هم باشد. اما شخصیت‌های اصلی آن ساختگی و طنز نیستند. عبارت داستان تخیلی سیاسی برای آن بد نیست.»
اسلام‌ستیزی یا احساس خطر نویسنده؟
فرانسوا، شخصیت اصلی رمان «تسلیم»، یک دانشگاهی سرخورده است. او از وضع جدید ناراضی‌ست و در اعتراض به «انقلاب فرهنگی» صورت‌‌گرفته پس از روی کار آمدن دولت جدید و اسلامی‌سازی محیط آموزشی با تبدیل آن به «دانشگاه اسلامی سوربن»، از کار تدریس دست می‌کشد.
او در زمان فعالیت خود با دختران دانشجو رابطه عشقی داشته. با روی کار آمدن دولت اسلامی طی مدت کوتاهی نرخ بیکاری مردان در فرانسه بیشتر می‌شود و مسلمانان نماینده خود را در کاخ الیزه می‌بینند.
در پایان رمان فرانسوا نیز به اسلام ایمان می‌آورد تا «تسلیم» شدن فرانسه به اسلام کامل شود. او در پایان به دانشگاه برمی‌گردد تا با دختران دانشجو که حالا دیگر لباس‌های غربی را کنار گذاشته‌اند، رابطه‌اش را ادامه دهد. نویسنده در مصاحبه با پاریس ریویو اشاره کرده که در فرانسه متوجه تغییرهایی شده که مشکلات اروپا هستند. میتوان تصور کرد که افزایش مهاجران و پناهجویان مسلمان در پی بحران‌های خاورمیانه، بخشی از این تغییرها باشند.
با انتشار رمان «تسلیم»، اوئلبک دوباره نشان داد که از تحریک بزرگ‌ترین اقلیت مسلمان در اروپا که کشورش میزبان آن است، ترسی ندارد. او پیش از حمله‌های تروریستی یازدهم سپتامبر ۲۰۰۱ در آمریکا، با انتشار کتاب «سکو» به بحث‌های بسیاری در فرانسه دامن زده بود. در آن کتاب هم بنیادگرایان اسلامی معشوقه میشل، شخصیت اصلی داستان را می‌کشند.
گفته‌های جنجال‌برانگیز
طعنه‌های اوئلبک به اسلام در گذشته هم سابقه داشته. او در مصاحبه‌ای با نشریه ادبی «لیر» گفته بود: «من با خودم می‌گویم ایمان به خدایی واحد، کار یک ناقص‌العقل است. من واژه دیگری برایش ندارم و بگذارید با واقعیت روبه‌رو شویم: اسلام احمقانه‌ترین دین است. کتاب مقدس دست کم زیباست، چون یهودی‌ها استعداد ادبی بالایی داشتند و به همین دلیل بسیاری از نقص‌ها[ی دین‌شان] را میتوان بخشید.»
پیش‌داوری نویسندگانی مانند اوئلبک این است که مهاجرت مسلمانان معتقد به کشورهای غربی و تمایل آن‌ها به رفتار طبق سنت‌های خود و اسلام سیاسی، نه تنها با سده‌ها مبارزه جامعه غربی برای راندن دین به حوزه فردی و دستاوردهای دوران روشنگری مانند تفکیک دین و دولت سازگار نیست، بلکه در زمینه اجتماعی، بخش‌هایی از مسلمانان برای نمونه با اعتقاد به تفکیک جنسیتی و حجاب، در مسیری معکوس حرکت می‌کنند.
نویسنده در مصاحبه اخیر خود گفته که مسلمانان در فرانسه علاقه‌ای به امور اقتصادی ندارند و بیشتر به مسائل اجتماعی می‌پردازند و قرار گرفتن آن‌ها در برابر ملی‌گرایان تندرو که روی خوشی به اسلام نشان نمی‌دهند، چندان غیرمنطقی نیست.
هرچند واکنش‌ها به بازی این رمان‌نویس با نگرانی‌ها و ترس‌هایی از این دست در جامعه غربی متفاوت است، اما رویدادهای اخیر خاورمیانه از عاقبت «بهار عربی» تا ظهور داعش، بدبینی به مسلمانان را تقویت کرده‌اند.
از تحریک عموم تا فقدان در زندگی
«رسوایی»، «تحریک حساب‌شده» افکار عمومی و حتی «خودکشی ادبی» تنها بعضی عبارت‌های مطبوعات فرانسه در توصیف رمان اوئلبک بودند. این کتاب در وضعی منتشر شده که جریان‌های راستگرا و اسلام‌ستیزی در اروپا با قدرت‌گیری «دولت اسلامی» در عراق و سوریه و حمله‌های هوایی ایران و ائتلاف بین‌المللی به آن دو کشور بیشتر از گذشته خبرساز شده‌اند.
در هر دو رمانی که نویسنده در آن‌ها برخوردی طعنه‌آمیز با اسلام دارد، از دست دادن، فقدان و غیبت‌های اساسی سویه‌ای از کار ادبی هستند. در رمان «سکو» از دست رفتن والری، معشوقه شخصیت اصلی، و در رمان «تسلیم» از دست دادن و غیبت ارزش‌های جامعه‌ای دموکراتیک برای چهره‌های اصلی داستان مطرح می‌شوند. این از دست دادن‌ها، بخشی از دغدغه‌های نویسنده هم هست که به گفته خودش هنوز نتوانسته از مرگ افرادی مانند پدر و مادرش عبور کند.
«تسلیم» را میتوان از این زاویه نیز خواند که ترس از بحران سیاسی با قدرت گرفتن ملی‌گرایان تندرو، سیاستمداران فرانسه را به مسیر بسیار زیان‌بارتر پذیرش اسلام‌گرایان می‌اندازد. اما در بعد فردی، تسلیم شدن به اسلام برای شخصیت اصلی رمان، فرانسوا، دست کم زمینه‌ساز برگشت به همان محیط دانشگاهی‌ست که در آن می‌شود در جایگاه استاد با دانشجویان محجبه روابط مختلف برقرار کرد.
آثار اوئلبک که به‌دلیل پرفروشی و فضای آن‌ها، لقب شارل «بودلر سوپرمارکت‌ها» را برایش همراه داشته، به ۴۰ زبان دیگر ترجمه شده‌اند. وجود بیش از ۱۰ ترجمه مشابه از بعضی جلدهای مجموعه «هری پاتر» و ترجمه نشدن آثار اصلی نویسندگانی مثل اوئلبک به فارسی، گوشه‌ای از وضع نشر و تأثیر سیاست‌های ارشادی بر آن را به روی ما باز می‌کند.